Een bisschop gekozen in Den Haag, het schisma tussen Utrecht en Rome

Op 27 april 1723, driehonderd jaar geleden, werd Cornelis Steenoven (1662-1725) door het Metropolitaan Kapittel van Utrecht gekozen tot aartsbisschop van Utrecht. Dit gebeurde in een vertrek in de pastorie van de in 1722 gereedgekomen barokke schuilkerk van de H. Augustinus aan de Juffrouw Idastraat in Den Haag.

Afzetting door Rome en opgevoerde druk

Deze bisschopsverkiezing was bedoeld als uitweg uit een gegroeide impasse in de katholieke kerk in Nederland. In 1704 was de toenmalige bestuurder van de Nederlandse katholieke kerk door de paus van Rome afgezet. In het begin weigerde de meerderheid van de Nederlandse geestelijkheid die afzetting te aanvaarden.
Het Metropolitaan Kapittel van Utrecht – het belangrijkste adviesorgaan van het bisdom - speelde in de protesten tegen de afzetting de leidende rol en nam bij ontstentenis van een bisschop het bestuur waar.
“Het Vaticaan” weigerde echter toe te geven aan de protesten. De geestelijke druk op geestelijken en gelovigen was sterk, met onder andere bedreigingen van excommunicatie. Het gevolg was dat de meerderheid van de katholieken tussen 1705 en 1720 naar de zijde van Rome overging. Het feit dat de Nederlandse kerk geen bisschop had die nieuwe geestelijken kon wijden en het sacrament van het vormsel kon toedienen, maakte haar positie des te kwetsbaarder.

De Bisschopskamer, de ruimte waarin de verkiezing plaatsvond

Van het oude recht tot de wijding van Steenoven

Na diverse pogingen om met Rome tot overeenstemming te komen, besloot het kapittel van Utrecht – gesteund door bevriende Franse en Belgische theologen – dat het zijn oude recht om een nieuwe aartsbisschop voor de vacante zetel van Utrecht te kiezen diende te gebruiken. In 1723 koos het kapittel hier aan de Juffrouw Idastraat, in de verscholen kerk die net gereed gekomen was, daarom Cornelis Steenoven, “een ijverig, werkzaam, vroom man”, tot aartsbisschop. Een belangrijke rol hierbij speelde de Haagse pastoor Willem Frederik van Dalenoort, die ook zeer belangrijke contacten had met vertegenwoordigers van de protestantse regering, de Staten van Holland. 
In het volgende jaar werd Steenoven tot bisschop gewijd door de Fransman Dominicus Maria Varlet, bisschop van Babylon. De paus erkende de keuze en de wijding van Steenoven niet en excommuniceerde hem en alle geestelijken en gelovigen die hem als hun bisschop aanvaardden en verbood iedere omgang met de “leider van de oproerige bende”.

Cornelis Steenoven, aartsbisschop van Utrecht, collectie oud-katholieke parochie Den Haag

Van Clerezie tot Oud-Katholieke Kerk

De katholieken die trouw bleven aan Steenoven noemden zichzelf “Rooms-Katholieken van de Oud-Bisschoppelijke Cleresie”. Deze naam laat zien dat zij zich zagen als mensen die trouw vasthielden èn aan hun rooms-katholieke geloof èn aan de oude manier van kerkbestuur als een nationale katholieke kerk. Zij verzetten zich dan ook tegen de groeiende tendens binnen de katholieke kerk om te geloven in de onfeilbaarheid van de paus in zake geloof en zeden en tegen het idee dat de bisschop van Rome de “wereldbisschop” zou zijn. Zij waren ervan overtuigd dat dit tegen het getuigenis van de Bijbel en de traditie van de kerk van de eerste eeuwen was. Daarnaast speelden ook nog andere verschillen van inzicht op theologisch en spiritueel gebied (bijv. een op Christus gerichte vroomheid) een rol. Kortom het ging volgens “de cleresie” om legitieme accenten van geloven en kerk-zijn van een onderdeel van de wereldwijde catholica. Pas later – na de totstandkoming van de Unie van Utrecht van Oud-Katholieke Kerken in 1889 – werd de naam van de kerk veranderd in Oud-Katholieke Kerk van Nederland.

Herdenking en boekpresentatie

Op 22 april werd de bisschopskeuze van Steenoven herdacht in hetzelfde kerkcomplex waarin hij in 1723 werd gekozen. Tijdens die herdenking is ook het boek '1723 Een aartsbisschop voor Utrecht' gepresenteerd. Hierin blikt Wietse van der Velde, kerkhistoricus en oud-pastoor van Den Haag, terug naar de bisschopskeuze in 1723, de bisschopswijding in 1724 en de gebeurtenissen die daartoe hebben geleid.

Dit is artikel is geschreven door Wietse van der Velde voor het Haags Gemeentearchief.

Bekijk (oude) foto's van de verscholen Oud-katholieke Augustinuskerk aan de Juffrouw Idastraat.
Bekijk de website van de Haagse Oud-katholieke parochie