Mescidi Aksa moskee: van synagoge naar Turkse moskee
Uit de serie 'Geloven in verandering' het verhaal van de voormalige synagoge in de Wagenstraat, waar sinds 40 jaar de Turkse Mescidi Aksa moskee is gevestigd.
Interieur van de Synagoge Wagenstraat in 1949 (fotograaf H.A.W. Douwes)
In 1987 stond in de dagbladen een foto van de minaretten die in de Wagenstraat werden afgeleverd om voor de moskee te worden geplaatst. ‘Geen raket, maar top minaret’, schreef het Algemeen Dagblad ter verduidelijking. Het was een speciaal moment, want met deze minaretten werd de nieuwe functie van de voormalige synagoge bezegeld. Sinds 1979 fungeerde het gebouw al als Turkse moskee, maar de geschiedenis van het pand begint al ruim honderd jaar eerder.
De bloeiende Haags-Joodse gemeenschap in de negentiende eeuw
In de negentiende eeuw bloeide de Joodse gemeenschap in Den Haag op, zoals bleek uit het groeiend aantal sjoelgangers, de mensen die een synagoge bezochten. Sjoel is een ander woord voor synagoge. In 1844 werd de Grote Synagoge aan de Wagenstraat 103 - middenin de oude Joodse buurt van Den Haag - ingewijd als de hoofdsynagoge van ’s-Gravenhage, de belangrijkste plaats voor de orthodoxe eredienst. Er kwam een Heilige Arke (in het Hebreeuws ‘aron hakoudesj’, de kast of nis waarin de vijf Thorarollen bewaard worden) die afkomstig was uit de afgebroken synagoge achter de Voldersgracht.
Aan de Nieuwe Molstraat werd in september 1925 de zogenaamde Tweede Synagoge ingewijd om aan alle kerkgangers, die vaak afkomstig waren uit de armere Joodse klasse, ruimte te bieden. Deze synagoge is in 1981 gesloopt. Vanaf het einde van de negentiende eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog verdrievoudigde de Joodse gemeenschap in de hofstad.
Synagogen in andere Haagse wijken
De meeste Haagse Joden werkten in de kleinhandel, maar ook als ambtenaren en in de vrije beroepen. Vanaf het begin van de vorige eeuw verhuisden veel Joden uit het centrum naar andere Haagse wijken, waar synagogen werden gesticht: in de Transvaal (Stellenboschstraat), in Scheveningen (Havenkade en Harstenhoekweg), in het Bezuidenhout (3e van der Boschstraat en sinds 1938 in de 2e De Carpentierstraat) en in Duinoord (Obrechtstraat). In de Rivierenbuurt (Zaanstraat) stond een synagoge voor de Joden die hun wortels in Rusland, Polen en Hongarije hadden. Zij waren niet alleen de oorlogen ontvlucht, maar ook de pogroms die na de Eerste Wereldoorlog in Oost-Europa plaatsvonden. Een deel van de geloofsgemeente in de Rivierenbuurt splitste zich in 1936 af en richtte een sjoel op aan de Stille Veerkade 16. Vóór de oorlog was de Haagse Joodse gemeenschap – na Amsterdam – de grootste van Nederland.
De bezetting en vervolging 1940-1945
In Den Haag woonden begin 1940 ruim 17.000 Joden, waaronder veel Joodse vluchtelingen uit Duitsland en Oostenrijk. De Haagse synagogen werden tijdens de bezetting vrijwel allemaal geplunderd en zwaar beschadigd of verwoest. Op 20 april 1941, de verjaardag van Adolf Hitler, pleegden NSB’ers een aanslag op de synagoge in de Wagenstraat. Er werden nazisymbolen en nazikreten op het gebouw gekalkt. Op vier plaatsen werd brandgesticht en enkele zitbanken werden verwoest. Ook Torarollen, zilverwerk en het geborduurde voorhangsel gingen verloren. Een klein deel van de Heilige Arke doorstond het vuur onbeschadigd.
In de jaren 1942 tot 1944 werden ongeveer 14.000 Joden gedeporteerd naar de concentratie- en vernietigingskampen. Na de zomer van 1943 was de Grote Synagoge niet meer in gebruik als gebedshuis. De Joodse bevolking van Den Haag was weggevoerd naar concentratie- en vernietigingskampen of ondergedoken. De Duitse bezetter maakte van de synagoge aan de Wagenstraat een opslagplaats voor de meubels die waren weggehaald uit de huizen van gedeporteerde Joden. In de laatste oorlogsperiode kwam er een boksschool in het gebouw. Slechts enkele honderden Haagse Joden keerden na de Bevrijding terug. In onderduik overleefden ca. 2.000 Joden en dat gold ook voor een deel van de gemengd-gehuwde Joden.
Na de bevrijding
De kleine Joodse gemeenschap kon alleen de synagogen van de Nederlands Israëlitische Gemeenschap (de NIG) aan de Wagenstraat en de synagoge aan de Harstenhoekweg 44 in Scheveningen herstellen en in gebruik nemen. In de synagoge aan de 2e De Carpentierstraat werd in 1959 bioscoop Du Midi gevestigd. In 1994 is dit gebouw gesloopt voor woningbouw. De synagoge aan de Wagenstraat bleek een financiële last voor de kleine orthodox-Joodse Gemeente. De NIG verhuisde naar het Bezuidenhout en verkocht in 1976 de Grote Synagoge aan de Wagenstraat aan de gemeente Den Haag.
De gekraakte synagoge in de Wagenstraat
Het gebouw werd na 1975 tijdelijk gebruikt als opslagplaats door de Bijenkorf. De Turkse gemeenschap in Den Haag zocht een geschikte plek voor hun moskee: de synagoge. De gemeente weigerde het pand eerst te verkopen. "Op 27 juli 1979 hebben we het gebouw gekraakt", vertelde toenmalig voorzitter Mehmet Demir in 2004 tegen de redactie van joods.nl tijdens het 25-jarig bestaan van de moskee. "We bleven veertig dagen in de synagoge slapen om een eventuele ontruiming te voorkomen. Pas toen de gemeente beloofde het gebouw te verkopen, gingen we naar huis. Zo werd de stichting van de eerste en nog steeds grootste Turkse moskee hier een feit."
Wagenstraat, De moskee in de Wagenstraat tijdens een dienst in 1984 (fotograaf Stokvis)
De Turkse moskee in Chinatown
Ook al hadden velen het liefst de oude synagoge aan de Wagenstraat behouden, de leden van de gedecimeerde Joodse gemeenschap realiseerden zich dat dit financieel onmogelijk was. In de nieuwe moskee is nog steeds het Joodse verleden terug te zien. De bewogen geschiedenis van dit pand heeft geleid tot een bijzondere vermenging van stijlen. Aan de buitenkant domineren de stalen traditionele islamitische minaretten, symbolen van de huidige religieuze functie. De inrichting van het neoclassicistische gebouw is herkenbaar als synagoge, zoals de nu lege kast van de Heilige Arke, maar er zijn elementen toegevoegd om het islamitische gebed te faciliteren. De vestiging van een moskee in een oude synagoge is een weerspiegeling van de gevolgen van de oorlog en de naoorlogse migratie. Die bewogen geschiedenis wordt in de Mescidi Aksa moskee, nu midden in het Haagse Chinatown, niet weggewist maar gerespecteerd.
Bronnen:
Joël Cahen, Een hoofdstuk uit de nieuwste geschiedenis van de Haagse Joden, Jaarboek Die Haghe 1979 (Den Haag 1979) 152-296.
Joods erfgoed Den Haag
Hoe een synagoge tot moskee werd | Joods.nl Nieuws
www.delpher.nl, diverse kranten
Ronald Grootveld, Nederlands-Israëlitische Synagoge, Wagenstraat, in: Ch. Dumas, ed., Waar Hagenaars kerkten. Geschiedenis van de Haagse kerken gebouwd voor 1900 (Den Haag, 1983) 129-132.
Met dank aan Corien Glaudemans
Leuk artikel? Ga naar meer informatie over de serie 'Geloven in verandering' of lees het interview met Mustafa Ünlü.