De Havenkerk, aan het Om en Bij
De Brouwersgracht is een van oudsher drukke verbinding tussen het Haagse centrum en de Schilderswijk. Op het gelijknamige schilderij van de Haagse impressionist Floris Arntzenius (1864-1925) zien we het gewone Haagse volk rijen dik over de regenachtige gracht wandelen. Vermoedelijk lopen zij van en naar de markt op de Prinsengracht, want links staan de attributen van de marktkooplui gestald. De plaatsen waar het geloof wordt beleden ontstonden doorgaans langs verbindingswegen, op markten en bij verkeersknooppunten.
Het hofje bij de Havenkerk omstreeks 1970. (Foto: Dienst voor de Stadsontwikkeling)
Een sobere samenkomstplaats
In dit deel van de stad vind je op het eerste gezicht geen kerken, maar de schijn bedriegt. Om de Havenkerk te bereiken moet je vanaf de Brouwersgracht het eerste steegje in van de hofjes aan het Om en Bij. Het gebouw is van buitenaf niet direct als kerk herkenbaar: er is geen klokkentoren en er zijn geen gebrandschilderde glazen. Het doet denken aan een schuilkerk, maar is het niet. De geloofsgemeenschap is gevestigd in deze sobere ruimte tussen het Haagse centrum en de Schilderswijk in. In de ruimte staan de meest essentiële elementen die nodig zijn voor een kerkdienst: de kaarsen, een altaar, de Bijbel. Er zijn muziekinstrumenten om de koorzang te begeleiden met microfoon en versterker. In de Havenkerk staat het diaconale werk centraal: de hulp aan de sociaal zwakkeren
Schuilkerken
En er is een echte oude schuilkerk in de buurt. Geheel uit het zicht achter de Prinsengracht ligt de Barthkapel die je alleen via een smalle steeg aan de Brouwersgracht kunt bereiken. Deze vrijwel geheel aan het oog onttrokken schuilkerk hoorde bij het oude klooster van de Liefdezusters van de Heilige Carolus Borromeus, een rooms-katholieke zustercongregatie afkomstig uit Maastricht. De Barthkapel wordt tegenwoordig gebruikt als een spiritueel, cultureel en maatschappelijk centrum.
De Schilderswijk
Vanwege de centrale ligging kun je de Havenkerk vanuit de Schilderswijk en het Statenkwartier goed bereiken. De stadsvernieuwing in de jaren negentig heeft in de Schilderswijk geleid tot frisse huizenblokken van befaamde architecten, maar de hechte sociale structuur werd erdoor vernietigd. De bewoners voelden zich bedreigd door het snelle stadsvernieuwingsproces. Veel laagbetaalde Schilderswijkers konden de veel hogere huren van de nieuwbouw in hun wijk niet opbrengen en pakten hun biezen. Ze vonden een betaalbare woning in naoorlogse wijken als Morgenstond, Moerwijk of Mariahoeve. Het uiterlijk en het karakter van de Schilderswijk zijn veranderd door de komst van migranten. De Schilderswijk is een multiculturele samenleving waar meer dan tweederde van de inwoners van een migratieachtergrond heeft.
De kerkelijke armenzorg
De geschiedenis van de Nederlandse sociale zorg in Nederland wordt gekenmerkt door de kerkgemeenschappen, zoals de Nederduits-Gereformeerde (Nederlands-Hervormde) kerk. Elke hervormde kerkgemeenschap beschikte van begin af aan over een diaconie. Een college van diakenen verdeelde de ingezamelde giften van de gelovigen ten behoeve van de armenzorg onder de behoeftigen. De 19e-eeuwse hofjes van de diaconie aan het Om en Bij stammen uit de tijd dat industrialisering leidde tot economische groei, maar ook tot een grote kloof tussen rijk en arm. De hofjeswoningen aan het Om en Bij vallen tegenwoordig onder Haagwonen, maar ze vormen een monument voor het sociale werk van de Nederlands-Hervormde kerk.
Subsidiëring door de wereldlijke overheid
De kerkelijke diaconie is nog steeds één van de belangrijkste organisaties van sociale zorg in de Hofstad. Al sinds de jaren 1640 krijgt de diaconie overheidssubsidie, omdat de giften van de kerkgangers onvoldoende zijn om alle armen te kunnen steunen. Vooral in strenge winters was de behoefte aan kerkelijke steun groot. Bijzonder aan de Haagse diaconie is dat die als enige in Nederland tot 1938 werd voorgezeten door een advocaat-diaken. Dat was meestal een in Leiden opgeleide, jonge jurist die tot de hogere klassen behoorde en een bestuurlijke carrière voor ogen had.
Concurrentie bij de armensteun?
In 1828 pleitte de advocaat-diaken mr. Abraham de Graaff (1799-1868) bij de brede kerkenraad voor extra steun door het stadsbestuur. Er kwam concurrentie, want het Genootschap van Weldadigheid werd opgericht. De dames-bestuurderessen van het Genootschap wilden behalve brandstoffen en levensmiddelen ook kleding en beddengoed verstrekken. Volgens De Graaff moest er één loket zijn waar de armen konden aankloppen. Het genootschap kwam er toch en het functioneerde goed, mede dankzij de royale giften van leden van het koninklijk huis. Bijna 600 huisgezinnen (samen 2863 personen) werden geholpen. De volgende winters waren erg mild en het genootschap verdween uit beeld. De kortstondige concurrentie van de dames-bestuurderessen kwam in 1831 ten einde.
Een verbindende toekomst
In de Havenkerk ontmoeten mensen met sterk verschillende culturele en sociale achtergronden elkaar. Het is een kleine, maar hechte gemeenschap, die bestaat uit een mix van mensen uit de buurt en elders uit Den Haag. De plaats van de kerk, op de grens van het centrum en de Schilderswijk is belangrijk, omdat daar veel mensen kunnen worden bereikt. Er wordt nauw samengewerkt met andere kerken en sociale organisaties in de omgeving. De regelmatige bijeenkomsten zijn een middel om de Haagse scheiding tussen het veen en het zand, tussen rijk en arm, om te zetten in een toekomst van onderlinge verbinding.
Bronnen:
- Jurjen Vis, Diaconie. Vijf eeuwen armenzorg in Den Haag (Amsterdam 2016).
- Teeuwen, D., 2018. Jurjen Vis, Diaconie. Vijf eeuwen armenzorg in Den Haag. BMGN - Low Countries Historical Review, 133. DOI: http://doi.org/10.18352/bmgn-lchr.10531
Leuk artikel? Ga naar meer informatie over de serie 'Geloven in verandering' of lees het interview met dominee Peter Strating.