De Grote of Sint-Jacobskerk

Dit kerkgebouw boezemt ontzag in als je binnenkomt. Misschien confronteert het hoge kerkplafond je met je eigen nietigheid. Vervolgens ontvouwt zich de grote ruimte voor je en doemen achter in de zuilen op die de twaalf apostelen van Christus voorstellen.

Lees het interview bij deze locatie

Dagelijkse Groenmarkt, interieur van de Grote Kerk in 1995 (Fotoburo Meyer)

De kerk is een boeiend spel van ruimte en licht, gefilterd door gebrandschilderde ramen. Hier worden de verhalen van de bijbel verteld: dit gebouw is de belichaming ervan. De geschiedenis van de Grote Kerk begon acht eeuwen geleden.

Van kapelletje  naar hallenkerk

In het midden van de dertiende eeuw waren de Lage Landen rooms-katholiek. Dichtbij het Binnenhof werd een houten kapel gebouwd. Vanaf 1335 kwam er een klassieke kruiskerk die in duurzame steen werd uitgevoerd en werd uitgebreid. Naast het schip van de kerk, geïnspireerd op de Romaanse basiliek, werd in de 15^e eeuw een zeshoekige toren gebouwd. Het koor en het dwarsschip bleven, terwijl ernaast aan beide zijden nieuwe dwarsschepen werden gebouwd, met kapellen en kappen die dwars op het middenschip staan. In 1455 werd het project afgerond. Er was een nieuw kerktype ontstaan: de Haagse Hallenkerk. De bouw werd gefinancierd door de welvarende burgerij die profiteerde van de handel en de economische groei. Na de bouw kreeg de toren een klokkenspel dat elk uur een melodie speelde. Vanaf begin ca. 1500 ìs er sprake van een orgel. Het huidige hoofdorgel van Metzler dateert uit 1971. De stichter van de Kerk, Gerrit van Assendelft (1420-1486) kreeg een kapel met familiegraf. Hij was lid van een adellijk geslacht en vervulde als heer van Assendelft van 1443 tot 1486 vele bestuurlijke functies.

De kerk als politieke vergaderruimte

Iedere tijdperk heeft zijn sporen achtergelaten. In 1456 vond er het negende kapittel (een politieke top) plaats van de Orde van het Gulden Vlies. Als heer van de Nederlandse gewesten was hertog Filips de Goede van Bourgondië (1396-1467) de voorzitter van de vergadering. Er kwamen politieke kwesties aan de orde en het gedrag van de Vliesridders werd besproken. Het Bourgondische rijk strekte zich uit van het graafschap Holland tot het koninkrijk Arragón. Ter herinnering werden de wapenborden van de 34 deelnemers aan de muren gehangen. Ze gingen verloren bij de brand in 1539 en zijn daarna vervangen door exemplaren, die zijn erkend als ‘beschermd voorwerp’ (Wet tot behoud van cultuurbezit). Filips centraliseerde het bestuur, de rechtspraak (de Grote Raad) en de inning van belastingen. Hij richtte de Staten-Generaal op die in 1464 voor het eerst bijeenkwam in Brugge.

in 1566 onderging de kerk de Beeldenstorm. Protestanten vernielden het interieur van de katholieke kerken, waar ze eigen diensten wilden houden. De kerk werd hersteld voor de rooms-katholieke eredienst. De Reformatie was onverbiddelijk: vanaf 1574 werden er alleen protestantse erediensten gehouden.

Het koor (l.) en de toren (r.) van de Grote of St. Jacobskerk gezien vanuit het noorden, mogelijk vanaf een huis aan de Nobelstraat door B.J. van Hove (1790-1880)

Een graf zonder lijk

De gekrenkte trots van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden blijkt uit het monument voor admiraal Jacob van Wassenaer-Obdam. Hij was in 1665 gesneuveld tijdens de Tweede Engelse Oorlog bij Lowestoft. Hoewel de nederlaag de Republiek in een crisis stortte, toont het monument heldhaftige strijdlustigheid als nationaal ideaal. Maar het is een praalgraf zonder lijk, want de laatste strijd van de admiraal eindigde in een zeegraf op Engelse bodem. En het was een slecht voorteken: De nederlaag was een voorbode van het rampjaar 1672.

Financiële perikelen na de Hervorming

Het eigendom van de kerk ging na de Hervorming, toen het katholieke geloof werd uitgebannen, over naar het gemeentebestuur. De kerkmeesters kregen met een administratieve chaos te maken.  Velen betaalden geen rechten voor de kerkgraven die zij door koop of vererving hadden verkregen. Kerkmeester Laurentius meldde in maart 1738 dat wanbetalers drie maanden de tijd kregen om te betalen: “ofte anders na die tyd de onverboekte Graven en Kelders worden gehouden voor geabandonneert, en dezelve over zulks vervallen aen de Kerk, en ten profyte van dezelve werden verkogt.” Als er niet werd betaald, vervielen de graven aan de kerk.

Moord in de Grote Kerk

Verbazingwekkend genoeg was deze kerk ooit een crime-scene. In augustus 1696 werd een knecht van de heer Bentinck uit Voorhout in de kerk vermoord. Het schouwrapport spreekt over en een grote wond tussen vierde en vijfde rib van onderen “daarna tussen de volgende dat is de derde en vierde tot in de borst doorgaande, weiders door het Diaphragma off Middelschot in de buijk even voor de Mild alwaar des zelffs Ader daar ze met die van het Net de Maag en andere omliggende deelen een Canaal uyt-“. Is hier misschien sprake van een cold-case die al drie eeuwen wacht op een oplossing?

Een bewogen geschiedenis van acht eeuwen

De Grote Kerk is verbonden met het huis van Oranje: veel leden van de koninklijke familie werden er gedoopt. Koningin Wilhelmina, koningin Juliana en prinses Margriet zijn er getrouwd.  Na de oorlog verminderde het kerkbezoek snel en in 1981 werd de kerkelijke functie beëindig. Het gebouw is eigendom van de Protestantse gemeenschap, maar wordt beheerd door de Stichting Grote of Sint-Jacobskerk die het openstelt voor allerlei activiteiten en toeristisch bezoek. Er is een nieuw plan opgesteld om de exploitatie van de kerk, binnen gepaste grenzen, de komende jaren te kunnen waarborgen. De kerk staat er nog, trots en onbewogen, na een bewogen leven van acht eeuwen. Als je die geschiedenis wilt beleven, breng dan een bezoek aan dit schitterende gebouw.

Bronnen:

- de geschiedenis van de Grote Kerk! Grote Kerk Den Haag (www.grote-kerk.nl)

- W. de Koning Gans, Grote of Sint Jacobskerk, in: Ch. Dumas e.a., Waar Hagenaars kerkten. Geschiedenis van de Haagse kerken gebouwd voor 1900 (Den Haag 1983)62-68.

- Oprechte Haerlemsche Courant, 4 maart 1738 (Delpher).

- Haags Gemeentearchief;

- ,s-Gravenhage, Rond de Grote Kerk 10 - Grote of St. Jacobskerk - Reliwiki 13 april 2021

Leuk artikel? Ga naar meer informatie over de serie 'Geloven in verandering' of lees het interview met Jacob Korf over de Grote Kerk.