Een markant punt in het Haagse landschap was de radarantenne die van 1947 tot 1977 aan de Oude Waalsdorperweg stond bij het Physisch Laboratorium van TNO. Dergelijke antennes werden vanaf 1936 ontwikkeld door het Duitse concern Telefunken.  

Oude Waalsdorperweg de Rozenburgse Würzburg Riese antenne langs de toegangsweg naar het Physisch Laboratorium RVO TNO, 1969, collectie Haags Gemeentearchief

Würzburg Riese

Op de foto is het type Würzburg Riese te zien.  De schotel had een doorsnee van 7,5 meter en de constructie leek op die van vliegtuigspanten. Dit was niet verwonderlijk want deze schotels waren gemaakt bij de Zeppelinwerke in Friedrichshafen. Deze Würzburg Riese was één van de vele die deel uitmaakten van de Duitse verdedigingssystemen in de Tweede Wereldoorlog.  

Ze stonden opgesteld langs de kust van Normandië tot aan Duitsland. Het exemplaar van TNO was in de oorlog door de Duitse bezetter neergezet op het eiland Rozenburg.  In 1947 werd hij, als ‘oorlogsbuit’ verplaatst naar het Physisch Laboratorium van TNO in Den Haag. 

Onderzoek in het heelal

Aanvankelijk was de antenne ingericht voor onderzoek naar zogenaamde kosmische ruis, radiostraling uit het heelal. Hoewel verschillende bronnen elkaar tegenspreken wordt de spectaculaire ontvangst van beelden van de aarde in 1964 ook toegeschreven aan het gebruik van deze Würzburg Riese. Wat was er precies aan de hand? 

Luchtfoto’s

Op 31 augustus van dat jaar ontving het Laboratorium de eerste luchtfoto’s van West-Europa, die op 900 km hoogte waren opgenomen en verzonden door de Amerikaanse weersatelliet NIMBUS I. Deze was twee dagen daarvoor gelanceerd. Vol trots toonde TNO-medewerker P.J. Jansen aan zijn plaatsvervangend-directeur ir. S. Gratama een serie foto’s, waarop duidelijk de wolkenformaties waren te zien boven West-Europa. Een en ander werd vervolgens breed uitgemeten in de landelijke pers. Al snel bleek dat dit technische hoogstandje van TNO toch enige nuancering vroeg.  In het Amerikaanse hobbyblad Electronics had een maand daarvoor een handleiding gestaan hoe met beperkte middelen een installatie gebouwd kon worden om de beelden van de weersatelliet te kunnen ontvangen. In de Haagsche Courant van 3 september 1964, daags na alle aandacht in de pers voor de foto’s, werd dit als volgt verwoord: ‘Iedere handige schooljongen die liefhebbert in elektronica, kan presteren waar het physisch laboratorium van de Rijks Verdedigings Organisatie en het TNO zo trots op is.‘ 

Onzorgvuldigheid

Commotie ontstond rond de vraag of TNO nu wel of niet de beschikking had gehad over het tijdschriftartikel voor het realiseren van deze ‘topprestatie’. Daarom kwam zelfs de BVD er aan te pas. De Haagsche Courant wist op 12 september te melden dat de publiciteit rond het ontvangen van satellietfoto’s had geleid tot arrest voor marineofficier Atsma en het met verlof zenden van de plaatsvervangend-directeur van TNO Gratama. Volgens de BVD zouden zij te onvoorzichtig de technische prestaties van het laboratorium naar buiten hebben gebracht. 

Diepgaand onderzoek

Nu was het geval op zich niet wereldschokkend, maar onder het motto: “wanneer onschuldige zaken uitlekken, zijn ook staatsgeheimen niet meer veilig”, werd door de BVD een diepgaand onderzoek ingesteld. De BVD ging met name op zoek naar ‘een lek’ bij TNO. Iemand had namelijk aan een krant laten weten dat TNO de beschikking had gehad over het bewuste Amerikaanse tijdschriftartikel. Zo’n man achtte men gevaarlijk, want hij zou hier een motief voor moeten hebben gehad.  Op zich niet zo’n vreemde gedachtegang is men bedenkt dat in 1964 de Koude Oorlog nog in alle hevigheid woedde. Op 14 september wijdde de Haagsche Courant nog een artikel aan het voorval met daarin het weerwoord van de zijde van TNO, dat geen feiten bood. Daarmee was de zaak afgedaan.

En daarna? De Würzburg Riese van het Physisch Laboratorium van TNO heeft van 1951 tot 1977 in Den Haag dienst gedaan en is ingezet bij diverse experimenten. In 1977 is hij ontmanteld en via Hamburg naar Berlijn getransporteerd, waar hij op het terrein van het in 1995 geopende ‘Luftwaffenmuseum Berlin-Gatow’ op het voormalige Britse vliegveld van Berlijn staat opgesteld.  Tot slot, voor wolkenformaties hebben we de Würzburg Riese niet meer nodig, die kennen, met dank aan Buienradar.nl, al lang geen geheimen meer.  

Dit artikel is onderdeel van een reeks artikelen gepubliceerd in Den Haag Centraal, geschreven door (oud) medewerkers van het Haags Gemeentearchief.

Auteur: Henk Duits